Mechanizm iluzji i zaprzeczania w uzależnieniach
W psychologii mechanizmy obronne chronią umysł przed trudnymi emocjami i faktami. Jednym z najbardziej destrukcyjnych w uzależnieniach jest mechanizm iluzji i zaprzeczania (MIZ). Sprawia on, że osoba nie dostrzega skali problemu, co opóźnia decyzję o leczeniu. Zrozumienie MIZ jest kluczowe dla rozpoczęcia i podtrzymania zdrowienia.
Źródła Mechanizmu iluzji i zaprzeczania
MIZ wyrasta z naturalnych reakcji obronnych, które mają zmniejszyć lęk i wstyd. W uzależnieniach przyjmuje postać systematycznego zniekształcania rzeczywistości: usprawiedliwia zachowania, pomniejsza straty i odsuwa odpowiedzialność. Presja społeczna i normy kulturowe często dodatkowo wzmacniają te zniekształcenia, utrudniając ich rozpoznanie.
Jak działa Mechanizm iluzji i zaprzeczania?
MIZ działa poprzez selektywną uwagę i interpretację: wzmacnia informacje „wygodne”, a odrzuca „niewygodne”. Pojawia się minimalizowanie („mam kontrolę”), racjonalizowanie („stres w pracy to jedyny powód”), wiara w możliwość natychmiastowego przerwania, a także odrzucanie dowodów na problem. W efekcie powstaje spójny, lecz fałszywy obraz sytuacji, który zmniejsza motywację do zmiany i pozwala kontynuować nałogowe zachowania bez silnego poczucia winy czy lęku przed konsekwencjami.
Objawy Mechanizmu iluzji i zaprzeczania (najczęstsze przejawy)
– Minimalizowanie – bagatelizowanie strat i ryzyka.
– Racjonalizacja – „logiczne” uzasadnienia dla nałogowych zachowań.
– Projekcja – przypisywanie winy innym/osobnym czynnikom.
– Ignorowanie – unikanie myślenia o skutkach, odsuwanie faktów.
– Fałszywa kontrola – przekonanie „w każdej chwili przestanę”.
– Seletywna pamięć – pamiętanie „plusów”, pomijanie strat.
– Przerzucanie odpowiedzialności – wina losu, sytuacji, ludzi.
– Dysocjacja – emocjonalne odłączanie się od własnych czynów.
– Odwlekanie – odkładanie decyzji o zmianie i leczeniu.
Te elementy często współwystępują i wzajemnie się wzmacniają, podtrzymując uzależnienie.
Jak sobie radzić?
Skuteczne działania zaczynają się od uświadomienia i nazwania zniekształceń. Pomagają:
– psychoedukacja (poznanie mechanizmów obronnych i ich funkcji),
– terapia poznawczo-behawioralna (wyłapywanie automatycznych myśli, testowanie przekonań, planowanie zachowań alternatywnych),
– interwencje motywacyjne (wzmacnianie ambiwalencji, praca nad celami),
– grupy wsparcia (konfrontacja z realnymi doświadczeniami innych),
– monitoring (dzienniki używania, koszty/korzyści, informacje zwrotne od bliskich),
– bezpieczne, niewartościujące środowisko terapeutyczne, które pozwala otwarcie przeżywać trudne emocje.
Celem jest budowa bardziej realistycznego obrazu sytuacji i stopniowa zamiana zniekształceń na sprawdzalne fakty i konkretne działania. To proces wymagający czasu, ale możliwy i trwały.
Wnioski i perspektywy
Mechanizmy iluzji i zaprzeczania są silnie zakorzenione w psychice i podtrzymują uzależnienie. Ich przełamanie wymaga świadomości, edukacji i wsparcia. Jeśli rozpoznajesz u siebie opisane wzorce, zrób pierwszy, realny krok: poszukaj pomocy na mityngach AA/NA lub w grupach wsparcia (także Al-Anon/Alateen dla bliskich), skontaktuj się z Poradnią Leczenia Uzależnień albo umów terapię z certyfikowanym terapeutą uzależnień. Te miejsca oferują anonimowość, zrozumienie i konkretne narzędzia zmiany. Nie musisz czuć się „gotowy” – wystarczy przyjść. Jeśli to trudne, poproś kogoś bliskiego o towarzyszenie. Każdy taki krok osłabia mechanizm iluzji i zaprzeczania i przybliża do trzeźwego, pełniejszego życia.